|| çréù ||

païcatantram

(Version 1.51)

The text used for this edition comes from the following : (ed.) Ramchandra Jha. Vidyabhavan Sanskrit Grantha Mala, 17. Sixth edition. (Varanasi: Chowkhamba Vidyabhavan, 1991).

There are considerable differences in various editions of the Panchatantra. I have also consulted (ed.) M.R. Kale. Delhi: Motilal Banarsidass, reprint. 1991 (original 1911), but clearly there are several differences. Eventually, a revised version based on Kosambi's 1949 critical edition should be prepared.

Electronic text entered by Jan Brzezinski, 2003. This text is available freely, but we request all users to please acknowledge Gaudiya Grantha Mandir as its source. A few corrections have been made (2003-11-02)

Corrections from Ulrich Stiehl entered 2003-11-05

païcatantram

kathä-mukham

oà namaù çré-çäradä-gaëapati-gurubhyaù | mahä-kavibhyo namaù |

brahmä rudraù kumäro hari-varuëa-yamä vahnir indraù kuberaç

candrädityau sarasvaty-udadhi-yuga-nagä väyur urvé-bhujaìgäù |

siddhä nadyo’çvinau çrér ditir aditi-sutä mätaraç caëòikädyä

vedäs térthäni yakñä gaëa-vasu-munayaù päntu nityaà grahäç ca ||

manave väcaspataye çukräya paräçaräya sa-sutäya |

cäëakyäya ca viduñe namo’stu naya-çästra-kartåbhyaù ||1||

sakalärtha-çästra-säraà jagati samälokya viñëuçarmedam |

tantraiù païcabhir etac cakära sumanoharaà çästram ||2||

tad yathänuçrüyate | asti dakñiëätye janapade mahiläropyaà näma nagaram | tatra sakalärthi-särtha-kalpa-drumaù pravara-nåpa-mukuöa-maëim ajarécayacarcitacaraëa-yugalaù sakala-kalpa-päraìgato’maraçaktir näma räjä babhüva | tasya trayaù puträù parama-durmedhaso vasuçaktir ugraçaktir anekaçaktiç ceti nämäno babhüvuù |

atha räjä tän çästra-vimukhän älokya sacivän ähüya proväca—bhoù jïätam etad bhavadbhir yan mamaite trayo’pi puträù çästra-vimukhä viveka-hénäç ca | tad etän paçyato me mahad api räjyaà na saukhyam ävahati | athavä sädhv idam ucyate—

ajäta-måta-mürkhebhyo måtäjätau sutau varam |

yatas tau svalpa-duùkhäya yävaj-jévaà jaòo dahet ||3||

varaà garbha-sravo varam åtuñu naiväbhigamanaà

varaà jätaù preto varam api ca kanyaiva janitä |

varaà bandhyä bhäryä varam api ca garbheñu vasatir

na cävidagdhän rüpa-draviëa-guëa-yukto’pi tanayaù ||4||

kià tayä kriyate dhenvä yä na süte na dugdhadä |

ko’rthaù putreëa jätena yo na vidvän na bhaktimän ||5||

tad eteñäà yathä buddhi-prabodhanaà bhavati tathä ko’py upäyo’nuñöhéyatäm | atra ca mad-dattäà våttià bhuïjänänäà paëòitänäà païcaçaté tiñöhati | tato yathä mama manorathäù siddhià yänti tathänuñöhéyatäm iti |

tatraikaù proväca—deva dvädaçabhir varñair vyäkaraëaà çrüyate | tato dharma-çästräëi manv-ädéni artha-çästräëi cäëakyädéni käma-çästräëi vätsyäyanädéni | evaà ca tato darmärtha-käma-çästräëi jïäyante | tataù pratibodhanaà bhavati |

atha tan-madhyataù sumatir näma sacivaù präha—açäçvato’yaà jévitavya-viñayaù | prabhüta-käla-jïeyäni çabda-çästräëi | tat saìkñepa-mätraà çästraà kiïcid eteñäà prabodhanärthaà cintyatäm iti | uktaà ca yataù—

anantapäraà kila çabda-çästraà

svalpaà tathäyur bahavaç ca vighnäù |

säraà tato grähyam apäsya phalgu

haàsair yathä kñéram ivämbudhyät ||6||

tad aträsti viñëuçarmä näma brähmaëaù sakala-çästra-päraìgamaç chätra-saàsadi labdha-kértiù | tasmai samarpayatu etän | sa nünaà dräk prabuddhän kariñyati iti |

sa räjä tad äkarëya viñëuçarmäëam ähüya proväca—bho bhagavan mad-anugrahärtham etän artha-çästraà prati dräg yathänanya-sadåçän vidadhäsi tathä kuru | tadähaà tväà çäsana-çatena yojayiñyämi |

atha viñëu-çarmä taà räjänam äha—deva çrüyatäà me tathya-vacanam | nähaà vidyä-vikrayaà çäsana-çatenäpi karomi | punar etäàs tava puträn mäsa-ñaökena yadi néti-çästrajïän na karomi tataù sva-näma-tyägaà karomi |

athäsau räjä täà brähmaëasyäsambhävyäà pratijïäà çrutvä sa-sacivaù prahåñöo vismayänvitas tasmai sädaraà tän kumärän samarpya paräà nirvåtim äjagäma | viñëuçarmaëäpi tän ädäya tad-arthaà mitra-bheda-mitra-präpti-käkolükéya-labdha-praëäça-aparékñita-kärakäëi ceti païca-tanträëi racayitvä päöhitäs te räjaputräù | te’pi täny adhétya mäsa-ñaökena yathoktäù saàvåttäù | tataù prabhåty etat païcatantrakaà näma néti-çästraà bälävabodhanärthaà bhütale pravåttam | kià bahunä—

adhéte ya idaà nityaà néti-çästraà çåëoti ca |

na paräbhavam äpnoti çakräd api kadäcana ||7||

iti kathä-mukham |

--o)0(o--

i.

mitra-bhedaù

vardhamäna-våttäntaù

athätaù prärabhyate mitra-bhedo näma prathamaà tantram | yasyäyam ädimaù çlokaù—

vardhamäno mahän snehaù siàha-go-våñayor vane |

piçunenätilubdhena jambukena vinäçitaù ||1||

tad yathänuçrüyate | asti dakñiëätye janapade mahiläropyaà näma nagaram | tatra dharmopärjita-bhüri-vibhavo vardhamänako näma vaëik-putro babhüva | tasya kadäcid rätrau çayyärüòhasya cintä samutpannä | tat prabhüte'pi vitte'rthopäyäç cintanéyäù kartavyäç ceti | yata uktaà ca—

nahi tad vidyate kiàcid yad arthena na siddhyati |

yatnena matimäàs tasmäd artham ekaà prasädhayet ||2||

yasyäryas tasya miträëi yasyärthäs tasya bändhaväù |

yasyärthäù sa pumäà loke yasyärthäù sa ca paëòitaù ||3||

na sä vidyä na tad dänaà na tac chilpaà na sä kalä |

na tat sthairyaà hi dhaninäà yäcakair yan na géyate ||4||

iha loke hi dhaninäà paro'pi svajanäyate |

svajano'pi daridräëäà sarvadä durjanäyate ||5||

arthebhyo'pi hi våddhebhyaù saàvåttebhya itas tataù |

pravartante kriyäù sarväù parvatebhya iväpagäù ||6||

püjyate yad apüjyo'pi yad agamyo'pi gamyate |

vandyate yad avandyo'pi sa prabhävo dhanasya ca ||7||

açanäd indriyäëéva syuù käryäëy akhiläny api |

etasmät käraëäd vittaà sarva-sädhanam ucyate ||8||

arthärthé jéva-loko'yaà çmaçänam api sevate |

tyaktvä janayitäraà svaà niùsvaà yacchati dürataù ||9||

gata-vayasäm api puàsäà yeñäm arthä bhavanti te taruëäù |

arthe tu ye hénä våddhäs te yauvane'pi syuù ||10||

sa cärthaù puruñäëäà ñaòbhr upäyair bhavati bhikñäyä nåpa-sevayä kåñi-karmaëä vidyopärjanena vyavahäreëa vaëik-karmaëä vä | sarveñäm api teñäà väëijyenätiraskåto’rtha-läbhaù syät | uktaà ca yataù—

kåtä bhikñänekair vitarati nåpo nocitam aho

kåñiù kliñöä vidyä guru-vinaya-våttyätiviñamä |

kusédäd däridryaà parakaragata-granthi-çamanän

na manye väëijyät kim api paramaà vartanam iha ||11||

upäyänäà ca sarveñäm upäyaù paëya-saàgrahaù |

dhanärthaà çasyate he ekas tad-anyaù saàçayätmakaù ||12||

tac ca väëijyaà sapta-vidham arthägamäya syät | tad yathä gändhika-vyavahäraù, nikñepa-praveçaù, goñöhika-karma, paricita-grähakägamaù, mithyä-kraya-kathanam, küöa-tulä-mänam, deçäntaräd bhäëòänayanaà ceti | uktaà ca—

paëyänäà gändhikaà paëyaà kim anyaiù käïcanädibhiù |

yatraikena ca yat krétaà tac chatena pradéyate ||13||

nikñepe patite harmye çreñöhé stauti sva-devatäm |

nikñepé mriyate tubhyaà pradäsyämy upayäcitam ||14||

goñöhika-karma-niyuktaù çreñöhé cintayati cetasä håñöaù |

vasudhä vasu-sampürëä mayädya labdhä kim anyena ||15||

paricitam ägacchantaà grähakam utkaëöhyä vilokayäsau |

håñyati tad-dhana-labdho yadvat putreëa jätena ||16||

anyac ca—

pürëäpürëe mäne paricita-jana-vaïcanaà tathä nityam |

mithyä-krayasya kathanaà prakåtir iyaà syät kirätänäm ||17||

dviguëaà triguëaà vittaà bhäëòa-kraya-vicakñaëäù |

präpnuvanty udyamäl lokä düra-deçäntaraà gatäù ||18||

ity evaà sampradhärya mathurä-gäméni bhäëòäny ädäya çubhäyäà tithau guru-janänujïätaù surathädhirüòhaù prasthitaù | tasya ca maìgala-våñabha saàjévaka-nandaka-nämänau gåhotpannau dhürvoòhärau sthitau | tayor ekaù saàjévakäbhidhäno yamunä-kaccham avatérëaù sampaìka-püram äsädya kalita-caraëo yuga-bhaìgaà vidhäya viñasäda |

atha taà tad-avastham älokya vardhamänaù paraà viñädam ägamat | tad arthaà ca snehärdra-hådayas tri-rätraà prayäëa-bhaìgam akarot | atha taà viñaëëam älokya säåthikair abhihitam— bhoù çreñöhin ! kim evaà våñabhasya kåte siàha-vyäghra-samäkule bahv-apäye'smin vane samasta-särthas tvayä sandehe niyojitaù | uktaà ca—

na svalpasya kåte bhüri näçayen matimän naraù |

etad evätra päëòityaà yat svalpäd bhüri-rakñaëam ||19||

athäsau tad avadhärya saàjévakasya rakñä-puruñän nirüpyäçeña-särthaà nétvä prasthitaù | atha rakñä-puruñä api bahv-apäyaà tad-vanaà viditvä saàjévakaà parityajya påñöhato gatvä'nyedyus taà särthavähaà mithyähuù— svämin, måto'sau saàjévakaù | asmäbhis tu särthavähasyäbhéñöa iti matvä vahninä saàskåtaù iti |

tac chrutvä särthavähaù kåtajïatayä snehärdra-hådayas tasyaurdhva-dehika-kriyä våñotsargädikäù sarväç cakära | saàjévako'py äyuù-çeñatayä yamunä-salila-miçraiù çiçirataravätair äpyäyita-çaréraù kathaàcid apy utthäya yamunä-taöam upapede | tatra marakata-sadåçäni bäla-tåëägräëi bhakñayan katipayair ahobhir hara-våñabha iva pénaù kakudmän balaväàç ca saàvåttaù | pratyahaà valméka-çikharägräëi çåìgäbhyäà vidärayan garjamäna äste | sädhu cedam ucyate—

arakñitaà tiñöhati deva-rakñitaà

surakñitaà deva-hataà vinaçyati |

jévaty anätho'pi vane visarjitaù

kåta-prayatno'pi gåhe vinaçyati ||20||

atha kadäcit piìgalako näma siàhaù sarva-måga-parivåtaù pipäsäkula udaka-pänärthaà yamunä-taöam avatérëaù saàjévakasya gambhératara-rävaà düräd eväçåëot | tac chrutvä'téva vyäkula-hådayaù sasädhvasam äkäraà pracchädya baöa-tale catur-maëòalävasthänenävasthitaù | caturmaëòalävasthänaà tv idaà— siàhaù siàhänuyäyinaù käkaraväù kivåttä iti |

atha tasya karaöaka-damanaka-nämänau dvau çågälau mantri-putrau bhrañöädhikärau sadänuyäyinäv ästäm | tau ca parasparaà mantrayataù | tatra damanako'bravét— bhadra karaöaka, ayaà tävad asmat-svämé piìgalaka udaka-grahaëärthaà yamunä-kaccham avatérya sthitaù | sa kià nimittaà pipäsäkulo'pi nivåttya vyüha-racanäà vidhäya daurmanasyenäbhibhüto'tra baöa-tale sthitaù |

karaöaka äha— bhadra kim ävayor anena vyäpäreëa uktaà ca yataù—

avyäpareñu vyäpäraà yo naraù kartum icchati |

sa eva nidhanaà yäti kélotpäöéva vänaraù ||21||

kathä 1

kélotpäöi-vänara-kathä

kasmiàçcin nagaräbhyäçe kenäpi vaëik-putreëa taru-khaëòa-madhye devatäyatanaà kartum ärabdham | tatra ca ye karmakaräù sthäpanädayaù | te madhyähna-beläyäm ähärärthaà nagara-madhye gacchanti | atha kadäcit tatränuñaìgikaà vänara-yütham itaç cetaç ca paribhramad ägatam | tatraikasya kasyacic chilpino'rdha-sphäöito'ïjana-våkña-därumayaù stambhaù khadira-kélakena madhya-nihitena tiñöhati | etasminn antare te vänaräs taru-çikhara-prasäda-çåìga-däru-paryanteñu yathecchayä kréòitum ärabdhäù | ekaç ca teñäà pratyäsanna-måtyuç cäpalyät tasminn ardha-sphoöita-stambhe upaviçya päëibhyäà kélakaà saàgåhya yävad utpädayitum ärebhe tävat tasya stambha-madhya-gata-våñaëasya sva-sthänäc calita-kélakena yad våttaà tat präg eva niveditam | ato'haà bravémi— avyäpäreñu iti | ävayor bhakñita-çeña ähäro'sty eva | tat kim anena vyäpäreëa | damanaka äha tat kià bhavän ähärärthé kevalam eva | tan na yuktam | uktaà ca—

suhådäm upakäraëäd dviñatäm apy apakäraëät |

nåpa-saàçraya iñyate budhair jaöharaà ko na bibharti kevalam ||22||

kià ca—

yasmiï jévanti jévanti bahavaù so'tra jévatu |

vayäàsi kià na kurvanti caïcvä svodara-püraëam ||23||

tathä ca—

yaj jévyate kñaëam api prathitaà manuñyair

vijïäna-çaurya-vibhavärya-guëaiù sametam |

tan näma jévitam iha pravadanti taj-jïäù

käko'pi jévati ciräya balià ca bhuìkte ||24||

yo nätmanä na ca pareëa ca bandhu-varge

déne dayäà na kurute na ca martya-varge |

kià tasya jévita-phalaà hi manuñya-loke

käko'pi jévati ciräya balià ca bhuìkte ||25||

supürä syät kunadikä supüro müñikäïjaliù |

susaàtuñöaù käpuruñaù svalpakenäpi tuñyati ||26||

kià ca—

kià tena jätu jätena mäöur yauvana-häriëä |

ärohati na yaù svasya vaàçasyägre dhvajo yathä ||27||

parivartini saàsäre måtaù ko vä na jäyate |

jätas tu gaëyate so'tra yaù sphurec ca çriyädhikaù ||28||

kià ca—

jätasya nadé-tére tasyäpi tåëasya janma-säphalyam |

yat salila-majjanäkula-jana-hastälambanaà bhavati ||29||

tathä ca—

stimitonnata-saïcärä jana-santäpa-häriëaù |

jäyante viralä loke jaladä iva sajjanäù ||30||

niratiçayaà garimäëaà tena

jananyäù smaranti vidväàsaù |

yat kam api vahati garbhaà

mahatäm api yo gurur bhavati ||31||

aprakaöékåta-çaktiù çakto'pi janas tiraskriyäà labhate |

nivasann antar-däruëi laìghyo vahnir na tu jvalitaù ||32||

karaöaka äha— äväà tävad apradhänau tat kim ävayor anena vyäpareëa |

uktaà ca—

apåñöo'träpradhäno yo brüte räjïaù puraù kudhéù |

na kevalam asaàmänaà labhate ca viòambanam ||33||

tathä ca—

vacas tatra prayoktavyaà yatroktaà labhate phalam |

sthäyé bhavati cätyantaà rägaù çukla-paöe yathä ||34||

damaka äha— mä maivaà vada |

apradhänaù pradhänaù syät sevate yadi pärthivam |

pradhäno'py apradhänaù syäd yadi sevä-vivarjitaù ||35||

yata uktaà ca—

äsannam eva nåpatir bhajate manuñyaà

vidyä-vihénam akulénam asaàskåtaà vä |

präyeëa bhümi-patayaù pramadä latäç ca

yat pärçvato bhavati tat pariveñöayanti ||36||

tathä ca—

kopa-prasäda-vastüni ye vicinvanti sevakäù |

ärohanti çanaiù paçcäd dhunvantam api pärthivam ||37||

vidyävatäà mahecchänäà çilpa-vikrama-çälinäm |

sevä-våtti-vidäà caiva näçrayaù pärthivaà vinä ||38||

ye jäty-ädi-mahotsähän narendrän nopayänti ca |

teñäm ämaraëaà bhikñä präyaçcittaà vinirmitam ||39||

ye ca prähur durätmäno durärädhyä mahébhujaù |

pramädälasya-jäòyäni khyäpitäni nijäni taiù ||40||

sarpän vyäghrän gajän siàhän dåñövopäyair vaçékåtän |

räjeti kiyaté mäträ dhématäm apramädinäm ||41||

räjänam eva saàçritya vidvän yäti paräà gatim |

vinä malayam anyatra candanaà na prarohati ||42||

dhavaläny ätapaträëi väjinaç ca manoramäù |

sadä mattäç ca mätaìgäù prasanne sati bhüpatau ||43||

karaöaka äha— atha bhavän kià kartumanäù ?

so’bravét— adyäsmat-svämé piìgalako bhéto bhéta-pariväraç ca vartate | tadainaà gatvä bhaya-käraëaà vijïäya sandhi-vigraha-yäna-äsana-saàçraya-dvaidhé-bhävänäm ekatamena saàvidhäsye |

karaöaka äha— kathaà vetti bhavän yad bhayäviñöo'yaà svämé ?

so’bravét— jïeyaà kim atra ? yata uktaà ca—

udérito'rthaù paçunäpi gåhate

hayäç ca nägäç ca vahanti coditäù |

anuktam apy ühati paëòito janaù

pareìgita-jïäna-phalä hi buddhayaù ||44||

tathä ca manuù (8.26)—

äkärair iìgitair gatyä ceñöayä bhäñaëena ca |

netra-vaktra-vikäraiç ca lakñyate'ntargataà manaù ||45||

tad adyainaà bhayäkulaà präpya sva-buddhi-prabhävena nirbhayaà kåtvä vaçékåtya ca nijäà säcivya-padavéà samäsädayiñyämi |

karaöaka äha— anabhijïo bhavän sevä-dharmasya | tat katham enaà vaçékariñyasi ?

so’bravét— katham ahaà sevänabhijïaù ? mayä hi tätotsaìge kréòatäbhyägata-sädhünäà néti-çästraà paöhatä yac chrutaà sevä-dharmasya säraà tad hådi sthäpitam | çrüyatäà tac cedam—

suvarëa-puñpitäà påthvéà vicinvanti naräs trayaù |

çüraç ca kåta-vidyaç ca yaç ca jänäti sevitum ||46||

sä sevä yä prabhu-hitä grähyä väkya-viçeñataù |

äçrayet pärthivaà vidväàs tad-dväreëaiva nänyathä ||47||

yo na vetti guëän yasya na taà seveta paëòitaù |

na hi tasmät phalaà kiïcit sukåñöäd üñaräd iva ||48||

dravya-kåti-héno'pi sevyaù sevya-guëänvitaù |

bhavaty äjévanaà tasmät phalaà käläntaräd api ||49||

api sthäëuvad äsénaù çuñyan parigataù kñudhä |

na tv ajïänätma-sampannäd våttim éhate paëòitaù ||50||

sevakaù sväminaà dveñöi kåpaëaà paruñäkñaram |

ätmänaà kià sa na dveñöi sevyäsevyaà na vetti yaù ||51||

yasyäçritya viçrämaà kñudhärtä yänti sevakäù |

so'rkavan nåpatis tyäjyaù sadä puñpa-phalo'pi san ||52||

räja-mätari devyäà ca kumäre mukhya-mantriëi |

purohite pratéhäre sadä varteta räjavat ||53||

jéveti prabruvan proktaù kåtyäkåtya-vicakñaëaù |

karoti nirvikalpaà yaù sa bhaved räja-vallabhaù ||54||

prabhu-prasädajaà vittaà supräptaà yo nivedayet |

vasträdyaà ca dadhäty aìge sa bhaved räja-vallabhaù ||55||

antaù-pura-caraiù särdhaà yo na mantraà samäcaret |

na kalatrair narendrasya sa bhaved räja-vallabhaù ||56||

dyütaà yo yama-dütäbhaà häläà hälähalopamam |

paçyed därän våthäkärän sa bhaved räja-vallabhaù ||57||

yuddha-käle'graëér yaù syät sadä påñöhänugaù pure |

prabhor dväräçrito harmye sa bhaved räja-vallabhaù ||58||

sammato'haà vibhor nityam iti matvä vyatikramet |

kåcchreñv api na maryädäà sa bhaved räja-vallabhaù ||59||

dveñi-dveña-paro nityam iñöänäm iñöa-karma-kåt |

yo naro nara-näthasya sa bhaved räja-vallabhaù ||60||

proktaù pratyuttaraà näha viruddhaà prabhunä na yaù |

na samépe hasaty uccaiù sa bhaved räja-vallabhaù ||61||

up raëaà çaraëaà tadvan manyate bhaya-varjitaù |

praväsaà sva-puräväsaà sa bhaved räja-vallabhaù ||62||

na kuryän naranäthasya yoñidbhiù saha saàgatim |

na nindäà na vivädaà ca sa bhaved räja-vallabhaù ||63||

karaöaka äha— atha bhaväàs tatra gatvä kià tävat prathamaà vakñyati tat tävad ucyatäm |

damanaka äha—

uttaräd uttaraà väkyaà vadatäà samprajäyate |

suvåñöi-guëa-sampannäd béjäd béjam iväparam ||64||

apäya-sandarçanajäà vipattim

upäya-sandarçanajäà ca siddhim |

medhävino néti-guëa-prayuktäà

puraù sphurantém iva varëayanti ||65||

ekeñäà väci çukavad anyeñäà hådi mükavat |

hådi väci tathänyeñäà valgu valgantiu süktayaù ||66||

na ca aham apräpta-kälaà vakñye | äkarëitaà mayä néti-säraà pituù pürvam utsaìgaà hi niñevatä |

apräpta-kälaà vacanaà båhaspatir api bruvan |

labhate bahv-avajïänam apamänaà ca puñkalam ||67||

karaöaka äha—

durärädhyä hi räjänaù parvatä iva sarvadä |

vyäläkérëäù suviñamäù kaöhinä duñöa-sevitäù ||68||

tathä ca—

bhoginaù kaïcukäviñöäù kuöiläù krüra-ceñöitäù |

suduñöä mantra-sädhyäç ca räjänaù pannagä iva ||69||

dvi-jihväù krüra-karmäëo'niñöhäç chidränusäriëaù |

dürato'pi hi paçyanti räjäno bhujagä iva ||70||

svalpam apy apakurvanti ye'bhéñöä hi mahépateù |

te vahnäv iva dahyante pataìgäù päpa-cetasaù ||71||

durärohaà padaà räjïäà sarva-loka-namaskåtam |

svalpenäpy apakäreëa brähmaëyam iva duñyati ||72||

durärädhyäù çriyo räjïäà duräpä duñparigrahäù |

tiñöhanty äpa ivädhäre ciram ätmani saàsthitäù ||73||

damanaka äha— satyam etat param | kintu—

yasya yasya hi yo bhävas tena tena samäcaret |

anupraviçya medhävé kñipram ätma-vaçaà nayet ||74||

bhartuç cittänuvartitvaà suvåttaà cänujévinäm |

räkñasäç cäpi gåhyante nityaà chandänuvartibhiù ||75||

saruñi nåpe stuti-vacanaà tad-abhimate prema tad-dviñi dveñaù |

tad-dänasya ca çaàsä amantra-tantraà vaçékaraëam ||76||

karaöaka äha— yady evam abhimataà tarhi çiväs te panthänaù santu | yathäbhilañitam anuñöhéyatäm | so'pi praëamya piìgalakäbhimukhaà pratasthe |

athägacchantaà damanakam älokya piìgalako dvästham abravét— apasäryatäà vetra-latä | ayam asmäkaà cirantano mantriputro damanako'vyähata-praveçaù | tat praveçyatäà dvitéya-maëòala-bhägé | iti |

sa äha— yathävädéd bhavän iti |

athopasåtya damanako nirdiñöa äsane piìgalakaà praëamya präptänujïa upaviñöaù | sa tu tasya naka-kuliçälaìkåtaà dakñiëa-päëim upari dattvä mäna-puraù-saram uväca— api çivaà bhavataù | kasmäc ciräd dåñöo'si ?

damanaka äha— na kiàcid deva-pädänäm asmäbhiù prayojanam | paraà bhavatäà präpta-kälaà vaktavyam yata uttama-madhyamädhamaiù sarvair api räjïäà prayojanam | uktaà ca—

dantasya niñkoñaëakena nityaà

karëasya kaëòüyanakena väpi |

tåëena käryaà bhavatéçvaräëäà

kim äìga väggha-stavatä nareëa ||77||

tathä vayaà deva-pädänäm anvayägatä bhåtyä äpatsv api påñöha-gämino yadyapi svam adhikäraà na labhämahe tathäpi deva-pädänäm etad yuktaà na bhavati | uktaà ca—

sthäneñv eva niyoktavyä bhåtyä äbharaëäni ca |

na hi cüòämaëiù päde prabhaväméti badhyate ||78||

yataù—

anabhijïo guëänäà yo na bhåtyair anugamyate |

dhanäòhyo'pi kuléno'pi kramäYäto'pi bhüpatiù ||79||

uktaà ca—

asamaiù saméyamänaù samaiç ca

parihéyamäëa-sat-käraù |

dhuri yo na yujyamänas tribhir

artha-patià tyajati bhåtyaù ||80||

yac cävivekitayä räjïä bhåtyänuttama-pada-yogyän hénädhama-sthäne niyojayati, na te tatraiva sa bhüpater doño na teñäm | uktaà ca—

kanaka-bhüñaëa-saìgrahaëocito

yadi maëis trapuëi pratibadhyate |

na sa virauti na cäpi sa çobhate

bhavati yojayitur vacanéyatä ||81||

yac ca svämy evaà vadati ciräd dåçyate | tad api çrüyatäm—

savya-dakñiëayor yatra viçeño nästi hastayoù |

kas tatra kñaëam apyäryo vidyamäna-gatir bhavet ||82||

käce maëir maëau käco yeñäà buddhir vikalpate |

na teñäà sannidhau bhåtyo näma-mätro'pi tiñöhati ||83||

parékñakä yatra na santi deçe

närghanti ratnäni samudrajäni |

äbhéra-deçe kila candrakäntaà

tribhir varäöair vipaëanti gopäù ||84||

lohitäkhyasya ca maëeù padmarägasya cäntaram |

yatra nästi kathaà tatra kriyate ratna-vikrayaù ||85||

nirviçeñaà yadä svämé samaà bhåtyeñu vartate |

tatrodyama-samarthänäm utsähaù parihéyate ||86||

na vinä pärthivo bhåtyair na bhåtyäù pärthivaà vinä |

teñäà ca vyavahäro'yaà paraspara-nibandhanaù ||87||

bhåtyair vinä svayaà räjä lokänugraha-käribhiù |

mayükhair iva déptäàçus tejasvy api na çobhate ||88||

araiù sandhäryate näbhir näbhau cäräù pratiñöhitäù |

svämi-sevakayor evaà våtti-cakraà pravartate ||89||

çirasä vidhåtä nityaà snehena paripälitäù |

keçä api virajyante niùsnehäù kià na sevakäù ||90||

räjä tuñöo hi bhåtyänäm artha-mätraà prayacchati |

te tu saàmäna-mätreëa präëair apy upakurvate ||91||

evaà jïätvä narendreëa bhåtyäù käryä vicakñaëäù |

kulénäù çaurya-saàyuktäù çaktä bhaktäù kramägatäù ||92||

yaù kåtvä sukåtaà räjïo duñkaraà hitam uttamam |

lajjayä vakti no kiïcit tena räjä sahäyavän ||93||

yasmin kåtyaà samäveçya nirviçaìkena cetasä |

äsyate sevakaù sa syät kalatram iva cäparam ||94||

yo'nähütaù samabhyeti dväri tiñöhati sarvadä |

påñöhaù satyaà mitaà brüte sa bhåtyo'rho mahébhujäm ||95||

anädiñöo'pi bhüpasya dåñövä hänikaraà ca yaù |

yatate tasya näçäya sa bhåtyo'rho mahébhujäm ||96||

täòito'pi durukto'pi daëòito'pi mahébhujä |

yo na cintayate päpaà sa bhåtyo'rho mahébhujäm ||97||

na garvaà kurute mäne näpamäne ca tapyate |

sväkäraà rakñayed yas tu sa bhåtyo'rho mahébhujäm ||98||

na kñudhä péòyate yas tu nidrayä na kadäcana |

na ca çétätapädyaiç ca sa bhåtyo'rho mahébhujäm ||99||

çrutvä säàgrämikéà värtäà bhaviñyäà sväminaà prati |

prasannäsyo bhaved yas tu sa bhåtyo'rho mahébhujäm ||100||

sémä våddhià samäyäti çukla-pakña ivoòuräö |

niyoga-saàsthite yasmin sa bhåtyo'rho mahébhujäm ||101||

sémä saàkocam äyäti vahnau carma ivähitam |

sthite yasmin sa tu tyäjyo bhåtyo räjyaà saméhatä ||102||

tathä çågälo'yam iti manyamänena mamopari sväminä yady avajïä kriyate tad apy ayuktam | uktaà ca yataù—

kauçeyaà kåmijaà suvarëam upaläd durväpi goromataù

paìkät tämarasaà çaçäìka udadher indévaraà gomayät |

käñöhäd agnir aheù phaëäd api maëir go-pittato rocanä

präkäçyaà sva-guëodayena guëino gacchanti kià janmanä ||103||

müñikä gåha-jätäpi hantavyä sväpa-käriëé |

bhakñya-pradänair järo hitakåt präpyate janaiù ||104||

eraëòa-bhiëòärka-nalaiù prabhütair api saïcitaiù |

däru-kåtyaà yathä nästi tathaiväjïaiù prayojanam ||105||

kià bhaktenäsamarthena kià çakternäpakäriëä |

bhaktaà çaktaà ca mäà räjan nävajïätuà tvam arhasi ||106||

piìgalaka äha— bhavatv evaà tävat | asamarthaù samartho vä cirantanas tvam asmäkaà mantri-putraù | tad viçrabdhaà brühi yat kiïcid vaktukämaù |

damanaka äha— deva jijïäpyaà kiïcid asti |

piìgalaka äha— tan nivedayäbhipretam |

so’bravét—

api svalpataraà käryaà yad bhavet påthivé-pateù |

tan na väcyaà sabhä-madhye proväcedaà båhaspatiù ||107||

tad aikäntike mad-vijïäpyam äkarëayantu deva-pädäù | yataù—

ñaö-karëo bhidyate mantraç catuñkarëaù sthiro bhavet |

tasmät sarva-prayatnena ñaökarëaà varjayet sudhéù ||108||

atha piìgalakäbhipräyajïä vyäghra-dvépi-våka-puraùsarä sarve'pi tad-vacaù samäkarëya saàsadi tat-kñaëäd eva dürébhütäù | tataç ca damanaka äha— udaka-grahaëärthaà pravåttasya sväminaù kim iha nivåttyävasthänam |

piìgalaka äha savilakña-smitam— na kiïcid api |

so’bravét— deva yady anäkhyeyaà tat tiñöhatu | uktaà ca—

dariñu kiïcit svajaneñu kiïcid

gopyaà vayasyeñu suteñu kiïcit |

yuktaà na vä yuktam idaà vicintya

vaded vipaçcin mahato'nurodhät ||[*100]

tac chrutvä piìgalakaç cintayämäsa— yogyo'yaà dåçyate | tat kathayämy etasyägre ätmano'bhipräyam | uktaà ca—

svämini guëäntarajïe guëavati bhåtye'nuvartini kalaye |

suhådi nirantara-citte nivedya duùkhaà sukhé bhavati ||[*101]

bho damanaka çåëoñi çabdaà dürän mahäntam |

so’bravét— svämin çåëomi | tat kim |

piìgalaka äha— bhadra aham asmäd vanäd gantum icchämi |

damanaka äha— kasmät |

piìgalaka äha - yato'dyasmad-vane kim apy apürvaà sattvaà praviñöaà yasyäyaà mahä-çabdaù çrüyate | tasya ca çabdänurüpeëa paräkrameëa bhavitavyam iti |

damanaka äha— yac-chabda-mäträd api bhayam upagataù svämé tad apy ayuktam | uktaà ca—

ambhasä bhidyate setus tathä mantro'py arakñitaù |

paiçunyäd bhidyate sneho bhidyate vägbhir äturaù ||111||

tan na yuktaà sväminaù pürvopärjitaà vanaà tyaktum | yato bheré-veëu-vénä-mådaìga-täla-paöaha-çaìkha-kähalädi-bhedena çabdä aneka-vidhä bhavanti | tan na kevaläc chabda-mäträd api bhetavyam | uktaà ca—

atyutkaöe ca raudre ca çatrau präpte na héyate |

dhairyaà yasya mahénätho na sa yäti paräbhavam ||112||

darçita-bhaye'pi dhätari dhairya-dhvaàso bhaven na dhéräëäm |

çoñita-sarasi nidäghe nitaräm evoddhataù sindhuù ||113||

tathä ca—

yasya na vipadi viñädaù sampadi harño raëe na bhérutvam |

taà bhuvana-traya-tilakaà janayati janané sutaà viralam ||114||

tathä ca—

çakti-vaikalya-namrasya niùsäratväl laghéyasaù |

jannimo mänahénasya tåëasya ca samä gatiù ||115||

api ca—

anya-pratäpam äsädya yo dåòhatvaà na gacchati |

jatujäbharaëasyeva rüpeëäpi hi tasya kim ||116||

tad evaà jïätvä sväminä dhairyävañöambhaù käryaù | na çabda-mäträd bhetavyam | api ca—

pürvam eva mayä jïätaà pürëam etad dhi medasä |

anupraviçya vijïätaà yävac carma ca däru ca ||117||

piìgalaka äha— katham etat |

so’bravét—

kathä 2

çågäla-dundubhi-kathä

kaçcid gomäyur näma çågälaù kñutkñäma-kaëöhaù itas tataù paribhraman vane sainya-dvaya-saàgräma-bhümim apaçyat | tasyäà ca dundubheù patitasya väyu-vaçäd vallé-çäkhägrair hanyamänasya çabdam açåëot | atha kñubhita-hådayaç cintayämäsa aho vinañöo'smi | tad yävan näsya proccärita-çabdasya dåñöi-gocare gacchämi tävad anyato vrajämi | athavä naitad yujyate sahasaiva |

bhaye vä yadi vä harñe sampräpte yo vimarçayet |

kåtyaà na kurute vegän na sa santäpam äpnuyät ||118||

tat tävaj jänämi kasyäyaà çabdaù | dhairyam älambya vimarçayan yävan mandaà mandaà gacchati tävad dundubhim apaçyat | sa ca taà parijïäya samépaà gatvä svayam eva kautukäd atäòayat | bhüyaç ca harñäd acintayat— aho ciräd etad asmäkaà mahodbhojanam äpatitam | tan nünaà mäàsa-medo'sågbhiù paripüritaà bhaviñyati | tataù paruña-carmävaguëöhitaà tat katham api vidäryaikadeçe chidraà kåtvä saàhåñöa-manä madhye praviñöaù | paraà carma-vidäraëato daàñöräbhaìgaù samajani | atha niräçébhütas tad-däru-çeñam avalokya çlokam enam apaöhat pürvam eva mayä jïätam iti | ato na çabda-mäträd bhetavyam |

piìgalaka äha— bhoù paçyäyaà mama sarvo'pi parigraho bhaya-vyäkulita-manäù paläyitum icchati | tat katham ahaà dhairyäd avañöambhaà karomi |

so’bravét— svämin naiñäm eña doñaù | yataù svämi-sadåçä evaà bhavanti bhåtyäù | uktaà ca—

açvaù çastraà çästraà véëä väëé naraç ca näré ca |

puruña-viçeñaà präptä bhavanty ayogyäç ca yogyäç ca ||119||

tat-pauruñävañöaà kåtvä tvaà tävad atraiva pratipälaya yävad aham etac chabda-svarüpaà jïätvägacchämi | tataù paçcäd yathocitaà käryam iti |

piìgalaka äha— kià tatra bhavän gantum utsahate |

sa äha— kià svämy-ädeçät sad-bhåtya kåtyäkåtyam asti | uktaà ca—

svämy-ädeçät subhåtyasya na bhoù saïjäyate kvacit |

praviçen mukham äheyaà dustaraà vä mahärëavam ||120||

tathä ca—

svämy-ädiñöas tu yo bhåtyaù samaà viñamam eva ca |

manyate na sa sandhäryo bhübhujä bhütim icchatä ||121||

piìgalaka äha— bhadraà, yady evaà tad gaccha | çiväs te panthänaù santu iti |

damanako'pi tam praëamya saàjévaka-çabdänuñaré pratasthe |

atha damanake gate bhaya-vyäkula-manäù piìgalakaç cintayämäsa— aho na çobhanaà kåtaà mayä | yat tasya viçväsaà gatvätmäbhipräyo niveditaù | kadäcid damanako'yam ubhaya-vetano bhütvä mamopari duñöa-buddhiù syäd bhrañöädhikäratvät | uktaà ca—

ye bhavanti mahépasya sammänita-vimänitäù |

yatante tasya näçäya kulénä api sarvadä ||122||

tat tävad asya cikérñitaà vettum anyat sthänäntaraà gatvä pratipälayämi | kadäcid damanakas tam ädäya mäà vyäpädayitum icchati | uktaà ca—

na badhyante hy aviçvastä balibhir durbalä api |

viçvastäs tv eva badhyante balavanto'pi durbalaiù ||123||

båhaspater api präjïo na viçväse vrajen naraù |

ya icched ätmano våddhim äyuñyaà ca sukhäni ca ||124||

çapathaiù sandhitasyäpi na viçväse vrajed ripoù |

räjya-läbhodyato våtraù çakreëa çapathair hataù ||125||

na viçväsaà vinä çatrur devänäm api siddhyati |

viçväsät tridaçendreëa diter garbho vidäritaù ||126||

evaà sampradhärya sthänäntaraà gatvä damanaka-märgam avalokayann ekäké tasthau | damanako'pi saïjévaka-sakäçaà gatvä våñabho'yam iti parijïäya håñöa-manä vyacintayat— aho çobhanam äpatitam | anenaitasya sandhi-vigraha-dväreëa mama piìgalako vaçyo bhaviñyatéti | uktaà ca—

na kaulényän na sauhärdän nåpo väkye pravartate |

mantriëäà vävad abhyeti vyasanaà çokam eva ca ||127||

sadaiväpadgato räjä bhogyo bhavati mantriëäm |

ataeva hi väïchanti mantriëaù säpadaà nåpam ||128||

yathä necchati nérogaù kadäcit sucikitsakam |

tathäpad rahito räjä sacivaà näbhiväïchati ||129||

evaà vicintayan piìgalakäbhimukhaù pratasthe | piìgalako'pi tam äyäntaà prekñya sväkäraà rakñan yathä-pürva-sthitaù damanako'pi piìgalaka-sakäçaà gatvä praëamyopaviñöaù | piìgalaka äha - kià dåñöaà bhavatä tat sattvam ?

damanaka äha— dåñöaà svämi-prasädät |

piìgalaka äha— api satyam |

damanaka äha— kià svämi-pädänäm agre'satyaà vijïäpyate | uktaà ca—

api svalpam asatyaà yaù puro vadati bhübhujäm |

devänäà ca vinaçyate sa drutaà sumahän api ||130||

tathä ca—

sarva-deva-mayo räjä manunä samprakértitaù |

tasmät taà devavat paçyen na vyalékena karhicit ||131||

sarva-devamayasyäpi viçeño nåpater ayam |

çubhäçubha-phalaà sadyo nåpäd deväd bhaväntare ||132||

piìgalaka äha— satyaà dåñöaà bhaviñyati bhavatä | na dénipari mahäntaù kupyantéti na tvaà tena nipätitaù | yataù—

tåëäni nonmülayati prabhaïjano

mådüni nécaiù praëatäni sarvataù |

svabhäva evonnata-cetasäm ayaà

mahän mahatsv eva karoti vikramam ||133||

api ca—

gaëòasthaleñu mada-väriñu baddha-räga-

matta-bhramad-bhramara-päda-talähato'pi |

kopaà na gacchati nitänta-balo'pi nägas

tulye bale tu balavän parikopam eti ||134||

damanaka äha— astv evaà sa mahätmä | vayaà kåpaëäù | tathäpi svämé yadi kathayati tato bhåtyatve niyojayämi |

piìgalaka äha socchväsam— kià bhavän çaknoty evaà kartum |

damanaka äha— kim asädhyaà buddher asti | uktaà ca—

na tac chastrair na nägendrair na hayair na padätibhiù |

käryaà saàsiddhim abhyeti yathä buddhyä prasädhitam ||135||

piìgalaka äha— yady evaà tarhy amätya-pade'dhyäropitas tvam | adya-prabhåti prasäda-nigrahädikaà tvayeva käryam iti niçcayaù |

atha damanakaù satvaraà gatvä säkñepaà tam idam äha— ehy ehéto duñöa-våñabha | svämé piìgalakas tväm äkärayati | kià niùçaìko bhütvä muhur muhur nadasi våthä iti|

tac chrutvä saïjévako'bravét— bhadra ko'yaà piìgalakaù |

damanaka äha— kià sväminaà piìgalakam api na jänäsi ? tat-kñaëam pratipälaya | phalenaiva jïäsyasi | nanv ayaà sarva-måga-parivåto baöa-tale svämé piìgalaka-nämä siàhas tiñöhati |

tac chrutvä gatäyuñam ivätmänam manyamänaù saïjévakaù paraà viñädam agamat | äha ca— bhadra bhavän sädhu-samäcäro vacana-paöuç ca dåçyate | tad yadi mäm avaçyaà tatra nayasi tad-abhaya-pradänena sväminaù sakäçät prasädaù kärayitavyaù |

damanaka äha—bhoù satyam abhihitaà bhavatä | nétir eñä yataù—

paryanto labhyate bhümeù samudrasya girer api |

na kathaïcin mahépasya cittäntaù kenacit kvacit ||136||

tattvam atraiva tiñöha yävad ahaà taà samaye dåñövä tataù paçcät tväm anayämi iti | tathänuñöhite damanakaù piìgalaka-sakäçaà gatvedam äha—svämin na tat präkåtaà sattvam| sa hi bhagavato maheçvarasya vähana-bhüto våñabha iti | mayä påñöa idam üce | maheçvareëa parituñöena kälindé-parisare çañpägräëi bhakñayituà samädiñöaù | kià bahunä mama pradattaà bhagavatä kréòärthaà vanam idam |

piìgalaka äha sabhayam—satyaà jïätaà mayädhunä | na devatä-prasädaà vinä çañpa-bhojino vyäläkérëa evaàvidhe vane niùçaìkä nandato bhramanti | tatas tvayä kim abhihitam |

damanaka äha—svämin etad abhihitaà mayä yad etad-vanaà caëòikä-vähana-bhütasya piìgalakasya viñayébhütam | tad bhavän abhyägataù priyo’tithiù | tat tasya sakäçaà gatvä bhrätå-snehenaikatra bhakñaëa-päna-viharaëa-kriyäbhir eka-sthänäçrayeëa kälo neyaù iti | tatas tenäpi sarvam etat pratipannam | uktaà ca saharñaà sväminaù sakäçäd abhaya-dakñiëä däpayitavyä iti | tad atra svämé pramäëam|

tac chrutvä piìgalaka äha—sädhu sumate sädhu | mantri çrotriya sädhu | mama hådayena saha saàmantrya bhavaedam abhihitam | tad dattä mayä tasyäbhaya-dakñiëä | paraà so’pi mad-arthe’bhaya-dakñiëäà yäcayitvä drutataram änéyatäm iti | atha sädhu cedam ucyate—

antaù-särair akuöilair acchidraiù suparékñitaiù |

mantribhir dhäryate räjyaà sustambhair iva mandiram ||137||

tathä ca—

mantriëäà bhinna-sandhäne bhiñajäà sännipätike |

karmaëi vyajyate prajïä svasthe ko vä na paëòitaù ||138||

damanako’pi taà praëamya saàjévaka-sakäça prasthitaù saharñam acintayat— aho prasäda-saàmukhé naù svämé vacana-vaçagaç ca saàvåttaù | tan nästi dhanyataro mama | uktaà ca—

amåtaà çiçire vahnir amåtaà priya-darçanam |

amåtaà räja-saàmänam amåtaà kñéra-bhojanam ||139||

atha saàjévaka-sakäçam äsädya sa-praçrayam uväca—bho mitra prärthito’sau mayä bhavad-arthe svämy-abhaya-pradänam | tad-viçrabdhaà gamyatäm iti | paraà tvayä räja-prasädam äsädya mayä saha samaya-dharmeëa vartitavyam | na garvam äsädya sva-prabhutayä vicaraëéyam | aham api tava saìketena sarvä räjya-dhuram amätya-padavém äçrityoddhariñyämi | evaà kåte dvayor apy ävayo räja-lakñmé-bhägyä bhaviñyati | yataù—

äkheöakasya dharmeëa vibhaväù syur vaçe nèëäm |

nå-prajäù prerayaty eko hanty anyo’tra mågän iva ||140 ||

tathä ca—

yo na püjayate garväd uttamädhama-madhyamän |

nåpäsannän sa mänyo’pi bhraçyate dantilo yathä ||141 ||

saàjévaka äha—katham etat ? so’bravét—

kathä 3

dantila-gorambha-kathä

asty atra dharätale vardhamänaà näma nagaram | tatra dantilo näma nänä-bhäëòa-patiù sakala-pura-näyakaù prativasati sma | tena pura-käryaà nåpa-käryaà ca kurvatä tuñöià nétäs tat-pura-väsino lokä nåpatiç ca | kià bahunä, na ko’pi tädåk kenäpi caturo dåñöo çruto vä | athavä satyam etad uktam—

narapati-hita-kartä dveñyatäà yäti loke

janapada-hita-kartä tyajyate pärthivendraiù |

iti mahati virodhe vartamäne samäne

nåpati-jana-padänäà durlabhaù kärya-kartä ||142||

athaivaà gacchati käle dantilasya kadäcid vivähaù sampravåttaù | tatra tena sarve pura-niväsino räja-saànidhi-lokäç ca sammäna-puraùsaram ämantrya bhojitä vasträdibhiù sat-kåtäç ca | tato vivähänantaraà räjä säntaùpuraù sva-gåham änéyäbhyarcitaù | atha tasya nåpater gåha-sammärjana-kartä gorambho näma räja-sevako gåhäyäto’pi tenänucita-sthäna upaviñöo’vajïäyärdha-candraà dattvä niùsäritaù | so’pi tataù prabhåti niçvasann apamänän na räträv apy adhiçete | kathaà mayä tasya bhäëòapate räja-prasäda-häniù kartavyä iti cintayann äste | athavä kim anena våthä çaréra-çoñaëena | na kiàcin mayä tasyäpakartuà çakyam iti | athavä sädhv idam ucyate—

yo hy apakartum açaktaù kupyati

kim asau naro’tra nirlajjaù |

utpatito’pi hi caëakaù çaktaù

kià bhräñörakaà bhaìktum ||143||

atha kadäcit pratyüñe yoga-nidräà gatasya räjïaù çayyänte märjanaà kurvann idam äha—aho dantilasya mahad dåptatvaà yad räja-mahiñém äliìgati |

tac chrutvä räjä sa-sambhramam utthäya tam uväca—bho bho gorambha | satyam etat yat tvayä jalpitam | kià dantilena samäliìgitä iti |

gorambhaù präha—deva ! rätri-jägaraëena dyütäsaktasya me balän nidrä samäyätä | tan na vedmi kià mayäbhihitam | räjä serñyaà sva-gatam—eña tävad asmad-gåhe’pratihata-gatis tathä dantilo’pi | tat kadäcid anena devé samäliìgyamänä dåñöä bhaviñyati | tenedam abhihitam | uktaà ca—

yad väïchati divä martyo vékñate vä karoti vä |

tat svapne’pi tad-abhyäsäd brüte vätha karoti vä ||144||

tathä ca—

çubhaà vä yadi päpaà yan nèëäà hådi saàsthitam |

sugüòham api taj jïeyaà svapna-väkyät tathä madät ||145||

athavä stréëäà viñaye ko’tra sandehaù |

jalpanti särdham anyena paçyanty anyaà sa-vibhramäù |

håd-gataà cintayanty anyaà priyaù ko näma yoñitäm ||146||

anyac ca—

ekena smita-päöalädhara-ruco jalpanty analpäkñaraà
vékñante’nyam itaù sphuöat-kumudiné-phullollasal-locanäù |

dürodära-caritra-citra-vibhavaà dhyäyanti cänyaà dhiyä
kenetthaà paramärthato’rthavad iva premästi väma-bhruväm ||147||

tathä ca—

nägnis tåpyati käñöhänäà näpagänäà mahodadhiù |

näntakaù sarva-bhütänäà na puàsäà väma-locanä ||148||

raho nästi kñaëo nästi nästi prärthayitä naraù |

tena närada näréëäà satétvam upajäyate ||149||

yo mohän manyate müòho rakteyaà mama käminé |

sa tasyä vaçago nityaà bhavet kréòä-çakuntavat ||150||

täsäà väkyäni kåtyäni svalpäni sugurüëy api |

karoti saù kåtair loke laghutvaà yäti sarvataù ||151||

striyaà ca yaù prärthayate sannikarñaà ca gacchati |

éñac ca kurute seväà tam evecchanti yoñitaù ||152||

anarthitvän manuñyäëäà bhayät parijanasya ca |

maryädäyäm amaryädäù striyas tiñöhanti sarvadä ||153||

näsäà kaçcid agamyo’sti näsäà ca vayasi sthitiù |

virüpaà rüpavantaà vä pumän ity eva bhujyate ||154||

rakto hi jäyate bhogyo näréëäà çäöikä yathä |

ghåñyante yo daçälambé nitambe viniveçitaù ||155||

alaktiko yathä rakto niñpéòya puruñas tathä |

abaläbhir baläd raktaù päda-müle nipätyate ||156||

evaà sa räjä bahuvidhaà vilapya tat-prabhåti dantilasya prasäda-paräìmukhaù saàjätaù | kià bahunä räja-dvära-praveço’pi tasya niväritaù | dantilo’py akasmäd eva prasäda-paräìmukham avanipatim avalokya cintayämäsa—aho sädhu cedam ucyate—

ko’rthän präpya na garvito viñayiëaù kasyäpado’staà gatäù

strébhiù kasya na khaëòitaà bhuvi manaù ko nämä räjïäà priyaù |

kaù kälasya na gocaräntara-gataù ko’rthé gato gauravaà

ko vä durjana-väguräsu patitaù kñemeëa yätaù pumän ||157||

tathä ca—

käke çaucaà dyüta-käreñu satyaà
sarpe kñäntiù stréñu kämopaçäntiù |

klébe dhairyaà madyape tattva-cintä
räjä mitraà kena dåñöaà çrutaà vä ||158||

aparaà mayäsya bhüpater athavänyasyäpi kasyacid räja-sambandhinaù svapne’pi näniñöaà kåtam | tat kim etat-paräìmukho mäà prati bhüpatiù iti |

evaà taà dantilaà kadäcid räja-dväre viñkambhitaà vilokya saàmärjana-kartä gorambho vihasya dvärapälän idam üce—bho bho dvärapäläù ! räja-prasädädhiñöhito’yaà dantilaù svayaà nigrahänugraha-kartä ca | tad anena niväritena yathähaà tathä yüyam apy ardha-candra-bhäjino bhaviñyatha | tac chrutvä dantilaç cintayämäsa—nünam idam asya gorambhasya ceñöitam | athavä sädhv idam ucyate—

akuléno’pi mürkho’pi bhüpälaà yo’tra sevate |

api saàmänahéno’pi sa sarvatra prapüjyate ||159||

api käpuruño bhéruù syäc cen nåpati-sevakaù |

tathäpi na paräbhütià janäd äpnoti mänavaù ||160||

evaà sa bahu-vidhaà vilapya vilakña-manäù sodvego gata-prabhävaù sva-gåhaà niçämukhe gorambham ähüya vastra-yugalena saàmänyedam uväca—bhadra ! mayä na tadä tvaà räga-vaçän niùsäritaù | yatas tvaà brähmaëänäm agrato’nucita-sthäne samupaviñöo dåñöa ity apamänitaù | tat kñamyatäm |

so’pi svarga-räjyopamaà tad-vastra-yugalam äsädya paraà paritoñaà gatvä tam uväca—bhoù çreñöhin ! kñäntaà mayä te tat | tad asya saàmänasya kåte paçya me buddhi-prabhävaà räja-prasädaà ca | evam uktvä saparitoñaà niñkräntaù | sädhu cedam ucyate—

stokenonnatim äyäti stokenäyäty adho-gatim |

aho sasadåço ceñöä tuläyañöeù khalasya ca ||161||

tataç cänye-dyuù sa gorambho räja-kule gatvä yoga-nidräà gatasya bhüpateù saàmärjana-kriyäà kurvann idam äha—aho aviveko’smad-bhüpateù | yat puréñotsargam äcaraàç carbhaöé-bhakñaëaà karoti |

tac chrutvä räjä sa-vismayaà tam uväca—re re gorambha ! kim aprastutaà lapasi | gåha-karmakaraà matvä tväà na vyäpädayämi | kià tvayä kadäcid aham evaàvidhaà karma samäcaran dåñöaù ?

so’bravét—dyütäsaktasya rätri-jägaraëena saàmärjanaà kurväëasya mama balän nidrä samäyätä | tayädhiñöhitena mayä kiàcij jalpitam | tan na vedmi | tat prasädaà karotu svämé nidrä-paravaçasya iti |

evaà çrutvä räjä cintitavän—yan mayä janmäntare puréñotsargaà kurvatä kadäpi cirbhaöikä na bhakñitä | tad yathäyaà vyatikaro’sambhävyo mamänena müòhena vyähåtaù | tathä dantilasyäpéti niçcayaù | tan mayä na yuktaà kåtaà yat sa varäkaù saàmänena viyojitaù | na tädåk-puruñäëäm evaàvidhaà ceñöitaà sambhävyate | tad-abhävena räja-kåtyäni paura-kåtyäni na sarväëi çithilatäà vrajanti |

evam anekadhä vimåçya dantilaà samähüya nijäìga-vasträbharaëädibhiù saàyojya svädhikäre niyojayämäsa | ato’haà bravémi yo na püjayate garvät iti |

saàjévaka äha—bhadra evam evaitat | yad bhavatäbhihitaà tad eva mayä kartavyam iti | evam abhihite damanakas tam ädäya piìgalaka-sakäçam agamat | äha ca—deva eña mayänétaù sa saàjévakaù | adhunä devaù pramäëam | saàjévako’pi taà sädaraà praëamyägrataù sa-vinayaà sthitaù | piìgalako’pi tasya pénäyata-kakudmato nakha-kuliçälaàkåtaà dakñiëa-päëim upari dattvä mäna-puraùsaram uväca—api çivaà bhavataù | kutas tvam asmin vane vijane samäyäto’si ?

tenäpy ätmaka-våttäntaù kathitaù | yathä vardhamänena saha viyogaù saàjätas tathä sarvaà niveditam | tac chrutvä piìgalakaù sädarataraà tam uväca—vayasya na bhetavyam | mad-bhuja-païjara-parirakñitena yathecchaà tvayädhunä vartitavyam | anyac ca nityaà mat-samépa-vartinä bhävyam | yataù käraëäd bahv-apäyaà raudra-sattva-niñevitaà vanaà gurüëäm api sattvänäm asevyam | kutaù çañpa-bhojinäm |

evam uktvä sakala-måga-parivåto yamunä-kaccham avatéryodaka-grahaëaà kåtvä svecchayä tad eva vanaà praviñöaù | tataç ca karakaöa-damanaka-nikñipta-räjya-bhäraù saàjévikena saha subhäñita-goñöhém anubhavann äste | athavä sädhv idam ucyate—

yadåcchayäpy upanataà sakåt sajjana-saìgatam |

bhavaty ajaram atyantaà näbhyäsa-kramam ékñate ||162||

saàjévakenäpy aneka-çästrävagähanäd utpanna-buddhi-prägalbhyena stokair evähobhir müòha-matiù piìgalako dhémäàs tathä kåto yathäraëya-dharmäd viyojya grämya-dharmeñu niyojitaù | kià bahunä pratyahaà piìgalaka-saàjévakäv eva kevalaà rahasi mantrayataù | çeñaù sarvo’pi måga-jano dürébhütas tiñöhati | karaöaka-damanakäv api praveçaà na labhete | anyac ca siàha-paräkramäbhävät sarvo’pi måga-janas tau ca çågälau kñudhä-vyädhi-bädhitä ekäà diçam äçritya sthitäù |

uktaà ca—

phala-hénaà nåpaà bhåtyäù kulénam api connatam |

santy ajyäny atra gacchanti çuñkaà våkñam iväëòajäù ||163||

tathä ca—

api saàmäna-saàyuktäù kulénä bhakti-tat-paräù |

våtti-bhaìgän mahépälaà tyajanty eva hi sevakäù ||164||

anyac ca—

kälätikramaëaà våtteryo na kurvéta bhüpatiù |

kadäcit taà na muïcanti bhartsitä api sevakäù ||165||

tathä ca kevalaà sevakä itthambhütä yävat samastam apy etaj jagat parasparaà bhakñaëärthaà sämädibhir upäyais tiñöhati | tad yathä—

deçänäm upari kñmäbhåd äturäëäà cikitsakäù |

vaëijo grähakäëäà ca mürkhäëäm api paëòitäù ||166||

pramädinäà tathä caurä bhikñukä gåha-medhinäm |

gaëikäù käminäà caiva sarva-lokasya çilpinaù ||167||

sämädi-sajjitaiù päçaiù pratékñante divä-niçam |

upajévanti çaktyä hi jalajä jaladän iva ||168||

athavä sädhv idam ucyate—

sarpäëäà ca khalänäà ca para-dravyäpahäriëäm |

abhipräyä na sidhyanti tenedaà vartate jagat ||169||

attuà väïchati çämbhavo gaëapater äkhuà kñudhärtaù phaëé

taà ca krauïca-ripoù çikhé giri-sutä-siàho’pi nägäçanam |

itthaà yatra parigrahasya ghaöanä çambhor api syäd gåhe

taträpy asya kathaà na bhävi jagato yasmät svarüpaà hi tat ||170||

tataù svämi-prasäda-rahitau kñut-kñäma-kaëöhau parasparaà karaöaka-damanakau mantrayete | tatra damanako brüte—ärya karaöaka | äväà tävad apradhänatäà gatau | eña piìgalakaù saàjévakänuraktaù sva-vyäpära-paräìmukhaù saàjätaù | sarvo’pi parijano gataù | tat kià kriyate |

karaöaka äha—yadyapi tvadéya-vacanaà na karoti tathäpi svämé sva-doña-näçäya väcyaù | uktaà ca—

açånvann api boddhavyo mantribhiù påthivé-patiù |

yathä sva-doña-näçäya vidureëämbikäsutaù ||171||

tathä ca—

madonmattasya bhüpasya kuïjarasya ca gacchataù |

unmärgaà väcyatäà yänti mahämäträù samépagäù ||172||

tat tvayaiña çañpa-bhojé sväminaù sakäçam änétaù | tat svahastenäìgäräù karñitäù |

damanaka äha—satyam etat | mamäyaà doñaù | na sväminaù | uktaà ca—

jambüko huòu-yuddhena vayaà cäñäòha-bhütinä |

dütikä para-käryeëa trayo doñäù svayaà kåtäù ||173||

karaöaka äha—katham etat ?

so’bravét—

kathä 4

devaçarma-parivräjaka-kathä

asti kasmiàçcid vivikta-pradeçe maöhäyatanam | tatra deva-çarmä näma parivräjakaù partivasati sma | tasyäneka-sädhu-jana-datta-sükñma-vastra-vikraya-vaçät kälena mahaté vitta-mäträ saïjätä | tataù sa na kasyacid viçvasiti | naktaà dinaà kakñäntarät täà mäträà na muïcati | athavä sädhu cedam ucyate—

arthänäm arjane duùkham arjitänäà ca rakñaëe |

näçe duùkhaà vyaye duùkhaà dhig arthäù kañöa-saàçrayäù ||174||

athäñäòha-bhütir näma para-vittäpahäré dhürtas täm artha-mäträà tasya kakñäntara-gatäà lakñayitvä vyacintayat—kathaà mayäsyeyam artha-mäträ hartavyä iti |

tad atra maöhe tävad dåòha-çilä-saïcaya-vaçäd bhitti-bhedo na bhavati | uccaistaratväc ca dväre praveço na syät | tad enaà mäyä-vacanair viçväsyähaà chätratäà vrajämi yena sa viçvastaù kadäcid viçväsam eti | uktaà ca—

nispåho nädhikäré syän näkämé maëòana-priyaù |

nävidagdhaù priyaà brüyät sphuöa-vaktä na vaïcakaù ||175||

evaà niçcitya tasyäntikam upagamya—oà namaù çiväya—iti proccärya säñöäìgaà praëamya ca sa-praçrayam uväca—bhagavan asäraù saàsäro’yam | giri-nadé-vegopamaà yauvanam | tåëägni-samaà jévitam | çarad-abhra-cchäyä-sadåçä bhogäù svapna-sadåço mitra-putra-kalatra-bhåtya-varga-sambandhaù | evaà mayä samyak parijïätam | tat kià kurvato me saàsära-samudrottaraëaà bhaviñyati |

tac chrutvä deva-çarmä sädaram äha—vatsa ! dhanyo’si yat prathame vayasy evaà virakté-bhävaù | uktaà ca—

pürvaà vayasi yaù çäntaù sa çänta iti me matiù |

dhätuñu kñéyamäëeñu çamaù kasya na jäyate ||176||

ädau citte tataù käye satäà saàjäyate jarä |

asatäà ca punaù käye naiva citte kadäcana ||177||

yac ca mäà saàsära-sägarottaraëopäyaà påcchasi | tac chrüyatäm—

çüdro vä yadi vänyo’pi caëòälo’pi jaöädharaù |

dékñitaù çiva-mantreëa sa bhasmäìgé çivo bhavet ||178||

ñaò-akñareëa mantreëa puñpam ekam api svayam |

liìgasya mürdhni yo dadyän na sa bhüyo’bhijäyate ||179||

tac chrutväñäòha-bhütis tat-pädau gåhétvä sa-praçrayam idam äha—bhagavan, tarhi dékñayä me’nugrahaà kuru |

devaçarmä äha—vatsa anugrahaà te kariñyämi | parantu rätrau tvayä maöha-madhye na praveñöavyam | yat-käraëaà niùsaìgatä yaténäà praçasyate tava ca mamäpi ca | uktaà ca—

durmanträn nåpatir vinaçyati yatiù saìgät suto lälasäd

vipro’nadhyayanät kulaà kutanayäc chélaà khalopäsanät |

maitré cäpraëayät samåddhir anayät snehaù praväsäçrayät

stré garväd anavekñaëäd api kåñis tyägät pramädäd dhanam ||180||

tat tvayä vrata-grahaëänantaraà maöha-dväre tåëa-kuöérake çayitavyam iti |

sa äha—bhagavan ! bhavad-ädeçaù pramäëam | paratra hi tena me prayojanam |

atha kåta-çayana-samayaà devaçarma-nigrahaà kåtvä çästrokta-vidhinä çiñyatäm anayat | so’pi hasta-pädävamardanädi-paricaryayä taà paritoñam anayat | punas tathäpi muniù kakñäntarän mäträà na muïcati | athaivaà gacchati käle äñäòha-bhütiç cintayämäsa—aho, na kathaïcid eña me viçväsam ägacchati | tat kià diväpi çastreëa märayämi, kià vä viñaà prayacchämi ? kià vä paçu-dharmeëa vyäpädayämi ? iti |

evaà cintayatas tasya devaçarmaëo’pi çiñya-putraù kaçcid grämäd ämantraëärthaà samäyätaù| präha ca—bhagavan, paviträropaëa-kåte mama gåham ägamyatäm iti |

tac chrutvä devaçarmäñäòhabhütinä saha prahåñöa-manäù prasthitaù | athaivaà tasya gacchato’gre käcin nadé samäyätä | täà dåñövä mäträà kakñäntaräd avatärya kanthä-madhye suguptäà nidhäya snätvä devärcanaà vidhäya tad-anantaram äñäòhabhütim idam äha—bho äñäòhabhüte ! yävad ahaà puréñotsargaà kåtvä samägacchämi, tävad eñä kanthä yogeçvarasya svävadhänatayä rakñaëéyä | ity uktvä gataù |

äñäòhabhütir api tasminn adarçané-bhüte mäträm ädäya satvaraà prasthitaù | devaçarmäpi chätra-guëänuraïjita-manäù suviçvasto yävad upaviñöas tiñöhati tävat suvarëa-roma-deha-yütha-madhye huòu-yuddham apaçyat | atha roña-vaçäd dhuòu-yugalasya düram apasaraëaà kåtvä bhüyo’pi samupetya lälaöa-paööäbhyäà praharato bhüri rudhiraà patati | tac ca jambüko jihvä-laulyena raìga-bhümià präveçyäsvädayati | devaçarmäpi tad älokya vyacintayat—aho manda-matir ayaà jambükaù | yadi katham apy anayoù saìghaööe patiñyati tan nünaà måtyum aväpsyatéti vitarkayämi |

kñaëäntare ca tathaiva raktäsvädana-laulyän madhye praviçaàs tayoù çiraù-sampäte patiot måtaç ca çågälaù | devaçarmäpi taà çocamäno mäträm uddiçya çanaiù çanaiù prasthito yävad äñäòhabhütià na paçyati tataç cautsukyena çaucaà vidhäya yävat kanthäm älokayati tävan mäträà na paçyati | tataç ca—hä hä muñito’smi iti jalpan påthivé-tale mürcchayä nipapäta | tataù kñaëäc cetanäà labdhvä bhüyo’pi samutthäya phütkartum ärabdhaù—bho äñäòhabhüte! kva mäà vaïcayitvä gato’si ? tad dehi me prativacanam |

evaà bahu vilapya tasya pada-paddhatim anveñayan çanaiù çanaiù prasthitaù | athaiva gacchan säyantana-samaye kaïcid grämam äsasäda | atha tasmäd grämät kaçcit kaulikaù sabhärhyo madya-päna-kåte samépa-vartini nagare prasthitaù | devaçarmäpi tam älokya proväca—bho bhadra vayaà süryoòhä atithayas taväntikaà präptäù | na kam apy atra gräme jänémaù | tad gåhyatäm atithi-dharmaù | uktaà ca—

sampräpto yo’tithiù säyaà süryoòhe gåha-medhinäm |

püjayä tasya devatvaà prayänti gåha-medhinaù ||181||

tathä ca—

tåëäni bhümir udakaà väk-caturthé ca sünåtä |

satäm etäni harmyeñu nocchidyante kadäcana ||182||

svägatenägnayas tåptä äsanena çatakratuù |

päda-çaucena pitaraù arghäc chambhus tathätitheù ||183||

kauliko’pi tac chrutvä bhäryäm äha—priye, gaccha tv atithim ädäya gåhaà prati päda-çauca-bhojana-çayanädibhiù satkåtya tvaà tatraiva tiñöha | ahaà tava kåte prabhüta-madyam äneñyämi | evam uktvä prasthitaù | säpi bhäryä puàçcalé tam ädäya prahasita-vadanä devadattaà manasi dhyäyanté gåhaà prati pratasthe | athavä sädhu cedam ucyate—

durdivase ghana-timire duùsaïcäräsu nagara-véthéñu |

patyur videça-gamane parama-sukhaà jaghana-capaläyäù ||184||

tathä ca—

paryaìkeñv ästaraëaà patim anukülaà manoharaà çayanam |

tåëam iva laghu manyante käminyaç caurya-rata-lubdhäù ||185||

tathä ca—

kelià pradahati lajjä çåìgäro’sthéni cäöavaù kaöavaù |

vandha-trayäù paritoño na kiàcid iñöaà bhavet patyau ||186||

kula-patanaà jana-garhäà bandhanam api jévitavya-sandeham |

aìgékaroti kulaöä satataà para-puruña-saàsaktä ||187||

atha kaulika-bhäryä gåhaà gatvä deva-çarmaëe gatästaraëaà bhagnäà ca khaöväà samarpyedam äha—bho bhagavan ! yävad ahaà sva-sakhéà grämäd abhyägatäà sambhävya drutam ägacchämi tävat tvayä mad-gåhe’pramattena bhävyam |

evam abhidhäya çåìgära-vidhià vidhäya yävad-devadattam uddiçya vrajati tävat tad-bhartä saàmukho mada-vihvaläìgo mukta-keçaù pade pade praskhalan gåhéta-madya-bhäëòaù samabhyeti | taà ca dåñövä sä drutataraà vyäghuöya sva-gåhaà praviçya nukta-çåìgära-veçä yathä-pürvam abhavat | kauliko’pi täà paläyamänäà kåtädbhuta-çåìgäräà vilokya präg eva karëa-paramparayä tasyäù çrutävapaväda-kñubhita-hådayaù sväkäraà nigühamänaù sadaiväste | tataç ca tathävidhaà ceñöitam avalokya dåñöa-pratyayaù krodha-vaçago gåhaà praviçya täm uväca—äù päpe puàçcali ! kva prasthitäsi ?

sä proväca—ahaà tvat-sakäçäd ägatä na kutracid api nirgatä | tat kathaà madya-päna-vaçäd aprastutaà vadasi ? athavä sädhv idam ucyate—

vaikalyaà dharaëé-pätam ayathocita-jalpanam |

saànipätasya cihnäni madyaà sarväëi darçayet ||188||

kara-spando’mbara-tyägastejo-häniù sarägatä |

väruëé-saìgajävasthä bhänunäpyanubhüyate ||189||

so’pi tac chrutvä pratiküla-vacanaà veça-viparyayaà cävalokya tam äha—puàçcali ! cira-kälaà çruto mayä taväpavädaù | tad adya svayaà saïjäta-pratyayas tava yathocitaà nigrahaà karomi | ity abhidhäya laguòa-prahärais täà jarjarita-dehäà vidhäya sthüëayä saha dåòha-bandhanena baddhvä so’pi mada-vihvalo vijïäya täà gatvedam äha—sakhi ! sa devadattas tasmin sthäne tväà pratékñate | tac chéghram ägamyatäm iti |

sä cäha—paçya mamävasthäm | tat kathaà gacchämi ? tad gatvä brühi taà käminaà yad asyäà rätrau na tvayä saha samägamaù |

näpité präha—sakhi, mä maivaà vada | näyaà kulaöä-dharmaù | uktaà ca—

viñama-stha-svädu-phala-grahaëa-vyavasäya-niçcayo yeñäm |

uñöräëäm iva teñäà manye’haà çaàsitaà janma ||190||

tathä ca—

sandigdhe para-loke janäpaväde ca jagati bahu-citre |

svädhéne para-ramaëe dhanyäs täruëya-phala-bhäjaù ||191||

anyac ca—

yadi bhavati deva-yogät pumän virüpo’pi bandhako rahasi |

na tu kåcchräd api bhadraà nija-käntaà sä bhajaty eva ||192||

säbravét—yady evaà tarhi kathaya kathaà dåòha-bandhana-baddhä saté tatra gacchämi | sannihitaç cäyaà päpätmä mat-patiù |

näpity äha—sakhi, mada-vihvalo’yaà sürya-kara-spåñöaù prabodhaà yäsyati | tad ahaà tvam unmocayämi | mäm ätma-sthäne baddhvä drutataraà deva-dattaà sambhävyägaccha |

säbravét—evam astu iti |

tad anu sä näpité täà sva-sakhéà bandhanäd vimocya tasyäù sthäne yathä-pürvam ätmänaà baddhvä täà devadatta-sakäçe saìketa-sthänaà preñitavaté | tathänuñöhite kaulikaù kasmiàçcit kñaëe samutthäya kiàcid gata-kopo vimadas täm äha—he paruña-vädini ! yad adya-prabhåti gåhän niñkramaëaà na karoñi, na ca paruñaà vadasi, tatas tväm unmocayämi |

näpity api svara-bheda-bhayäd yävan na kiàcid üce, tävat so’pi bhüyo bhüyas täà tad eväha | atha sä yävat pratyuttaraà kim api na dadau, tävat sa prakupitas tékñëa-çastram ädäya näsikäm acchinat | äha ca—re puàçcali ! tiñöhedäném | tväà bhüyas toñayiñyämi | iti jalpan punar api nidrä-vaçam agät |

devaçarmäpi vitta-näçät kñutkñäma-kaëöho nañöa-nidras tat sarvaà stré-caritram apaçyat | säpi kaulika-bhäryä yathecchayä devadattena saha surata-sukham anubhüya kasmiàçcit kñaëe sva-gåham ägataya täà näpitém idam äha—ayi ! çivaà bhavatyäù | näyaà päpätmä mama gatäyä utthitaù |

näpity äha—çivaà näsikayä vinä çeñasya çarérasya | tad drutaà täà mocaya bandhanäd yävan näyaà mäà paçyati, yena sva-gåhaà gacchämi |

tathänuñöhite bhüyo’pi kaulika utthäya täm äha—puàçcali ! kim adyäpi na vadasi ? kià bhüyo’py ato duñöataraà nigrahaà karëa-cchedena karomi ?

atha sä sa-kopaà sädhikñepam idam äha—dhiì mahä-müòha ! ko mäà mahä-satéà dharñayituà vyaìgayituà vä samarthaù ? tac chåëvantu sarve’pi loka-päläù |

äditya-candra-hari-çaàkara-väsavädyäù

çaktä na jetum atiduùkha-karäëi yäni |

tänéndriyäëi balavanti sudurjayäni

ye nirjayanti bhuvane balinas ta eke ||193||

tad yadi mama satétvam asti, manasäpi para-puruño näbhilañitaù, tato devä bhüyo’pi me näsikäà tädåg-rüpäkñatäà kurvantu | athavä yadi mama citte para-puruñasya bhräntir api bhavati, mäà bhasmasän nayantu | evam uktvä bhüyo’pi tam äha—bho durätman ! paçya me satétva-prabhäveëa tädåçy eva näsikä saàvåttä |

athäsäv ulmukam ädäya yävat paçyati, tävat tad-rüpäà näsikäà ca bhütale rakta-pravähaà ca mahäntam apaçyat | atha sa vismita-manäs täà bandhanäd vimucya çayyäyäm äropya ca cäöu-çataiù paryatoñayat | devaçarmäpi taà sarva-våttäntam älokya vismita-manä idam äha—

çambarasya ca yä mäyä yä mäyä namucer api |

baleù kumbhénasaç caiva sarväs tä yoñito viduù ||194||

hasantaà prahasanty etä rudantaà prarudanty api |

apriyaà priya-väkyaiç ca gåhëanti käla-yogataù ||195||

uçanä veda yac chästraà yac ca veda båhaspatiù |

stré-buddhyä na viçiñyete täù sma rakñyäù kathaà naraiù ||196||

anåtaà satyam ity ähuù satyaà cäpi tathänåtam |

iti yäs täù kathaà véra saàrakñyäù puruñair iha ||197||

anyaträpy uktam—

nätiprasaìgaù pramadäsu käryo

necched balaà stréñu vivardhamänam |

atiprasaktaiù puruñair yatas täù

kréòanti käkair iva lüna-pakñaiù ||198||

sumukhena vadanti vagunä praharanty eva çitena cetasä |

madhu tiñöhati väci yoñitäà hådaye hälähalaà mahad-viñam ||199||

ata eva nipéyate’dharo hådayaà muñöibhir eva täòyate |

puruñaiù sukha-leça-vaïcitair madhu-lubdhaiù kamalaà yathälibhiù ||200||

api ca—

ävartaù saàçayänäm avinaya-bhavanaà pattanaà sähasänäà
doñäëäà saànidhänaà kapaöa-çata-mayaà kñetram apratyayänäm |

svarga-dvärasya vighnaà naraka-pura-mukhaà sarva-mäyä-karaëòaà
stré-yantraà kena såñöaà viñam amåta-mayaà präëi-lokasya päçaù ||201||

kärkaçyaà stanayor dåços taralatälékaà mukhe çläghyate
kauöilyaà kaca-saàcaye ca vacane mändyaà trike sthülatä |

bhérutvaà hådaye sadaiva kathitaà mäyä-prayogaù priye
yäsäà doña-gaëo guëo måga-dåçäà täù syur naräëäà priyäù ||202||

etä hasanti ca rudanti ca kärya-hetor

viçväsayanti ca paraà na ca viçvasanti |

tasmän nareëa kula-çéla-samanvitena
näryaù çmaçäna-ghaöikä iva varjanéyäù ||203||

tasmän nareëa kulaçélavatä sadaiva

näryaù çmaçäna-vaöikä iva varjanéyäù |

vyakérëa-kesara-karäla-mukhä mågendrä

nägäç ca bhüri-mada-räja-viräjamänäù ||204||

kurvanti tävat prathamaà priyäëi

yävan na jänanti naraà prasaktam |

jïätvä ca taà manmatha-päça-baddhaà

grastämiñaà ménam ivoddharanti ||205||

samudra-vécéva cala-svabhäväù

sandhyäbhra-rekheva muhürta-rägäù |

striyaù kåtärthäù puruñaà nirarthaà

niñpéòotälaktakavat tyajanti ||206||

anåtaà sähasaà mäyä mürkhatvam atilubdhatä |

açaucaà nirdayatvaà ca stréëäà doñäù svabhävajäù ||207||

sammohayantimadayanti viòambayanti

nirbhartsayanti ramayanti viñädayanti |

etäù praviçya saralaà hådayaà naräëäà

kià vä na väma-nayanä na samäcaranti ||208||

antar-viña-mayä hy etä bahiç caiva manoramäù |

guïjä-phala-samäkärä yoñitaù kena nirmitäù ||209||

evaà cintayatas tasya parivräjakasya sä niçä mahatä kåcchreëäticakräma | sä ca dütikä chinna-näsikä sva-gåhaà gatvä cintayämäsa—kim idänéà kartavyam ? katham etan mahac-chidraà sthagayitavyam ?

atha tasyä evaà vicintayantyä bhartä kärya-vaçäd räja-kule paryuñitaù pratyüñe ca sva-gåham abhyupetya dvära-deça-stho vividha-paura-kåtyotsukatayä täm äha—bhadre çéghram änéyatäà kñura-bhäëòaà yena kñaura-karma-karaëäya gacchämi |

säpi chinnanäsikä gåha-madhya-sthitaiva kärya-karaëäpekñayä kñura-bhäëòät kñuram ekaà samäkåñya tasyäbhimukhaà preñayämäsa | näpito’py utsukatayä tam ekaà kñuram avalokya kopäviñöaù san tad-abhimukham eva taà kñuraà prähiëot | etasminn antare sä duñöordhva-bähü vidhäya phutakartu-manä gåhän niçcakräma | aho paçyata päpenänena mama sad-äcära-vartinyäù näsikä-cchedo vihitaù | tat-pariträyatäà pariträyatäm |

aträntare räja-puruñäù samabhyetya taà näpitaà laguòa-prahärair jarjarékåtya dåòha-bandhanair baddhvä tayä chinnanäsikayä saha dharmädhikaraëa-sthänaà nétvä sabhyän ücuù—çåëvantu bhavantaù sabhäsadaù | anena näpitenäparädhaà vinä stré-ratnam etad vyaìgitam | tad asya yad yujyate tat kriyatäm |